مسجد جامع (عتیق یا جمعه) در خیابان علامه مجلسی اصفهان

معرفی مسجد جامع اصفهان

مسجد جامع اصفهان، یکی از برجسته‌‌ترین آثار معماری ایران و جهان است که در گذشته به مسجد عتیق شهرت داشت و امروزه به آن مسجد جمعه نیز می‌گویند. این مسجد یکی از بناهای تاریخی شهر اصفهان است که به‌عنوان یکی از قدیمی‌ترین مساجد ایران نیز شناخته می‌شود و از آنجا که بخش‌های مختلف آن در دوران‌های مختلف تاریخی ساخته و پرداخته شده‌، همچون موزه عظیمی، معرف روند تحول و تکامل معماری ایران در دوره اسلامی و حتی پیش از آن است؛ چراکه گویند بر بنای آتشکده‌ای ساسانی ساخته شده است.

این مسجد که در طی روزگاران دچار تغییرات بسیاری شده است، مهم‌ترین تغییرات خود را در دوران سلجوقی شاهد بوده است. در این دوره معماران از الگوی «مسجد عربی» فاصله گرفته بودند و با ساخت چهار ایوان در ضلع‌های شمالی، جنوبی، شرقی و غربی، سبکی جدید پدید آوردند که به «مسجد ایرانی» معروف شد.

مسجد جامع اصفهان ابتدا از خشت خام ساخته شده‌ بود اما به خاطر پایداری آجر، سرعت ساخت بالا و عوامل دیگر، در بازسازی آن از آجر استفاده شد. طاق‌های چشمه‌ای، ایوان‌های چهارگانه، سردرها، جرزهای آجری و تزئینات متفاوتی که متناسب با معماری هر دوره از تاریخ ایران و در سبک‌های خراسانی یا عربی و رازی در این مسجد به کار برده شده، اثری را پدید آورده که الگویی برای مساجد ایران و حتی سایر مناطق مسلمان‌نشین شده‌ است.

تاریخچه بنای مسجد

ساخت مسجد جامع اصفهان به دوران‌های بسیار گذشته بازمی‌گردد؛ بطوری‌که کاووش‌های باستان‌شناسان حاکی از آن است که این مسجد بر بنای آتشکده‌ای ساسانی ساخته شده است. در قرن دوم هجری قمری مسجد جامع اصفهان متناسب با جمعیت شهر بود و شکل‌گیری شهر اصفهان را باید مطابق با ساخت این مسجد دانست. در قرن سوم هجری قمری در اثر افزایش جمعیت شهر و گسترش نیازهای مردم و ساکنان آن، نیاز به ایجاد تغییراتی در ساختمان مسجد احساس شد و در همان مکان قبلی، مسجدی بزرگتر به مساحت حدود یک هکتار و بنابر شیوه خراسانی ساختند. اما مهم‌ترین تحول و توسعه مسجد جامع اصفهان حدودا در قرن پنجم هجری قمری و سلطنت سلجوقیان رخ داد و مسجد جامع وارد مرحله جدیدی شد و تغییرات مهم و مثبتی را به خود دید.

در اواسط قرن پنجم، اسماعیلیان این مسجد را به آتش کشیدند که منجربه از بین رفتن آموزشگاه‌ها، صومعه‌ها، مخزن‌ها و کتابخانه بزرگ مسجد شد. اما پس از دوران تاریک حمله مغول بر ایران، این مسجد مجدداً در زمان سلطنت ایلخانان و تیموریان که مصادف با قرن هشتم و نهم هجری قمری می‌باشد، شاهد رونق و توسعه بود که تا عصر صفویه ادامه داشت.

معرفی بخش‌های مختلف مسجد جامع اصفهان

ساختمان مسجد جامع اصفهان مستطیل‌شکل بوده و دارای دو حوض است. این مسجد ده ورودی دارد و گنبد آن ۱۶ ضلعی است. گنبدی که الهام‌بخش ساخت مسجدهای دیگری در تبریز، شیراز و سمرقند با چهار ایوان و گنبدهای ۱۶ ضلعی می‌باشد. تعداد محراب‌های مسجد برابر با چهارده عدد بوده و چهار ایوان در وسط چهار ضلع مسجد ساخته‌ شده است. در ساخت این مسجد از سبک‌های مختلف معماری ایران استفاده شده‌ و طرح نخستین آن از نوع مسجد شبستانی می‌باشد اما در قرن پنجم هجری قمری معماری مسجد تغییر کرد و به سبک چهار ایوانی جدید (مسجد ایرانی) ساخته شد. همچنین مصالح اصلی به‌ کار رفته در ساخت مسجد از آجر است.

صحن اصلی

صحن اصلی مسجد جامع اصفهان دارای چهار ایوان در چهار ضلع، رواق‌ها و غرفه‌های دو طبقه در اطراف و دو حوض در مرکز صحن است. حوضی مربع‌شکل در مرکز و حوض چند ضلعی دیگری در قسمت شمالی قرار دارد. ابعاد تقریبی این صحن برابر با ۷۰×۶۰ متر می‌باشد. به هنگام ورود به مسجد دو لوح در دو سمت مشاهده می‌شود که مربع‌شکل هستند. لوحی که در قسمت غربی قرار دارد، مصادف با دوران محمد خدابنده است که از سال سلطنت شاه حکایت می‌کند. لوحی دیگر در قسمت شرقی قرار دارد که اشعاری به فارسی روی آن نوشته شده‌ است. این اشعار به خط نستعلیق است و به این اشاره دارد که به فرمان صدراعظم، فردی به نام یوسف آقا، بر روی این حوض بنا و سجده‌گاهی ساخته‌ است. در شبستان‌ها و صحن اصلی مسجد، محلی برای اعلان مراحل نماز پیش‌بینی شده بود تا مکبر حین نماز جماعت بر آن مستقر شود. به این محل‌ها «دکه» می‌گویند که در مسجد جامع اصفهان هم در حدفاصل صفه صاحب و گنبد نظام‌الملک و هم در وسط صحن قرار دارند.

ضلع شمالی

ضلع شمالی مسجد از ایوان درویش، صفه عمر یا مدرسه مظفری، گنبد تاج‌الملک یا گنبد خاکی، چهلستون، شبستان و کتیبه‌های مختلفی که از دوران‌های سلجوقی و صفوی به‌جا مانده، تشکیل شده‌است. این کتیبه‌ها با استفاده از گچ و آجر ساخته شده و با خط‌هایی چون کوفی، ثلث، نستعلیق و بنایی و آیاتی از قرآن تزئین شده‌است. در این ضلع نیم‌طبقه‌ای قرار دارد که از طریق دو ردیف پله در خارج بنا می‌توان به آن دست پیدا کرد. این قسمت شامل بخش‌های زیر است:

۱- گنبد تاج‌الملک یا خاکی

گنبد تاج‌الملک که مردم آن را گنبد خاکی یا خاگی نیز می‌نامند، همانند گنبد نظام‌الملک از حالت مربعی به هشت‌ضلعی و سپس به شانزده‌ضلعی رسیده است اما از نظر ظرافت و تناسب بر آن برتری دارد. این گنبد به سبک رازی ساخته شده و در گذشته، در بیرون از مسجد قرار داشت. به‌دلیل باز بودن این گنبد از دو سو و همچنین دارا نبودن محراب، عده‌ای معتقدند که این گنبد در گذشته حکم مقبره را داشته ‌است.

۲- ایوان درویش

ایوان درویش که کم‌عرض‌ترین و عمیق‌ترین ایوان مسجد جامع (عتیق) است، در دوره سلجوقیان ایجاد شد. داخل ایوان با تزئینات آجری و گچی تزئین شده، اما خارج آن ساده می‌باشد. این ایوان از پنج جهت با شبستان‌های دیگر مرتبط است و چون فاقد دیوارهای مسطح است، جایی برای تزئین ندارد. در انتهای این ایوان، شاه‌نشینی با پنجره‌های مشبک مرمری وجود دارد که قسمت فوقانی آن به‌وسیله گچ، مقرنس‌کاری شده‌ است.

۳- صفه عمر یا مدرسه مظفری

صفه عمر یا مدرسه مظفری که در سال‌های ۷۵۷–۷۷۸ هجری قمری ساخته شده‌است، دارای دو طبقه و حجره‌هایی در دو سوی شرقی و غربی می‌باشد و در سمت جنوبی نیز دارای ایوان، گنبدخانه و محراب است. در گذشته در این مکان هم تدریس و تعلیم و هم عبادت تواماً با هم انجام می‌شده است. کاشی‌کاری‌ها و خط ثلثی که در آن به‌کار رفته بر زیبایی مدرسه افزوده‌است و هشت درگاه آن، هرکدام با آجرهای رنگی مختلفی تزئین شده‌است. راهروی اصلی این مدرسه بین ایوان شاگرد و شبستان قرار داشته و در طرفین آن دو دالان دوطبقه سرپوشیده بنا شده که عرض هر یک از آن‌ها به پنج متر می‌رسد. همچنین در قرن هفتم هجری قمری برای این قسمت سردری ساخته شد که ورودی آن از بازار بوده و راه اتصال آن با حیاط از طریق راهروی ایوان شرقی صورت می‌گرفت.

ضلع جنوبی

ضلع جنوبی مسجد، ضلعی است که ساختمان‌های اساسی بنا در آن به سبک عربی و به وسیله خشت خام ساخته شده‌بود و در دوران‌های نظام‌الملک، آل مظفر، آق قویونلو و صفویه دچار تغییراتی شد. در این ضلع از مسجد، گنبد خواجه نظام‌الملک، ایوان صاحب، کتیبه شاه طهماسب مبنی بر بخشش مالیات و توبه‌نامه وی، کتیبه شاه اسماعیل برای صدور حواله به‌نام افراد اصفهان، کتیبه سنگ‌فرش و کتبیه آب مباح مسجد قرار دارند. این قسمت شامل بخش‌های زیر است:

۱- ایوان صاحب

ایوان صاحب که بنای اصلی آن به سبک رازی است، در دوره شاه طهماسب مورد توجه قرار گرفت و کاشی‌های معرق بسیاری، متشکل از طرح‌ها و رنگ‌های مختلف در نمای خارجی آن ایوان به کار رفت. همچنین در داخل مقرنس‌های این ایوان، عبارت‌هایی به خط بنایی مشکی بر زمینه شطرنجی آجری آن حک شده‌است که تعدادی از آن‌ها اسامی خداوند هستند.

۲- گنبد خواجه ‌نظام‌الملک

گنبد خواجه نظام‌الملک دارای دو پوسته است که پوسته اول بین ترکبندی‌ها قرار دارد و پوسته دوم که همان پوسته خارجی است، ترکبندی‌ها را می‌پوشاند. گنبد بر هشت ستون گچ‌بری‌شده چندبخشی قرار گرفته که این ستون‌های باربر از ترکیب چهار دایره ایجاد شده تا به جای ستون‌های مربع‌شکل و حجیم باشد. حفاری‌هایی که در گنبد نظام‌الملک انجام شده است، مشخص نموده که لایه اول از سنگ مرمر و متعلق به دوران صفوی بوده است. لایه دوم مربوط به سنگ‌فرش‌های دوران سلجوقی بود که حدود ۵۰ سانتی‌متر پایین‌تر از کف‌سازی دوران صفوی بود و سپس کف‌سازی قرن سوم هجری قمری قرار داشت. اما پس از آن به گل‌های هشت‌پر و ستونی دست یافتند که به وسیله گچ تزئین شده‌بود و تاکنون آن را مربوط به دوران ساسانی دانسته‌اند.

ضلع شرقی

تازه‌ترین قسمت مسجد، ضلع شرقی است که متعلق به دوران سلجوقی است. این قسمت به مرور زمان تخریب و در دوران شاه سلیمان صفوی دوباره ساخته شد و کتیبه‌ای مربوط به این بازسازی نیز در ایوان شرقی قرار دارد. همچنین دارای تزئیناتی از دوره قاجاریه نیز می‌باشد و بر سردر آن نام فتحعلی شاه قاجار به‌چشم می‌خورد. این قسمت شامل بخش‌های زیر است:

۱- ایوان شاگرد

ایوان شرقی که به ایوان شاگرد یا صفه سنگ‌تراشان نیز شهرت دارد، مقابل ایوان استاد که در ضلع غربی واقع شده قرار دارد. طول و عرض این ایوان ۱۲ متر و ارتفاع آن حدوداً ۲۰ متر است. نمای خارجی این ایوان تزئیناتی آجری دارد که مربوط به دوره سلجوقیان می‌شود.

۲- محراب دالان شرقی

در جنوب دالانی که ورودی ایوان شرقی است، محرابی قرار دارد که مشخص نیست در چه سالی ساخته شده اما سبک آن به محراب الجایتو بسیار نزدیک است و احتمالاً در همان زمان ساخته شده‌است. این محراب دارای ستون‌هایی است که بر روی آن‌ها عبارت‌های قرآنی نوشته شده است.

ضلع غربی

ضلع غربی از شبستان زمستانی، مسجد مصلی، مسجد و محراب الجایتو، کتیبه‌های شاهان صفوی و محمد امین اصفهانی ساخته شده‌است. قسمتی از دیوار این ضلع باقی‌مانده دیوار خشتی ساخته شده در قرن هشتم هجری است. این قسمت شامل بخش‌های زیر است:

۱- ایوان استاد

ایوان استاد که به سبک رازی بنا شده است، به این دلیل به این اسم نامیده می‌شود که استادی آن را بنا نهاده و شاگردش نیز ایوان شرقی را ساخته‌است. به همین خاطر مردم این دو ایوان را به نام ایوان استاد و شاگرد می‌شناسند. داخل و خارج این ایوان در دوران شاه سلطان حسین صفوی با نقوش، خطوط و کتیبه‌های کاشی تزئین شده‌است. بالای این ایوان گلدسته‌ای برای اذان نیز ساخته شده‌ است.

۲- مسجد الجایتو

مسجد الجایتو دارای دو طبقه بوده و شمال ایوان استاد قرار دارد. اجزای محراب این مسجد با منطقی دقیق ترکیب شده‌ و دارای گچ‌بری، نقوش گیاهی و هندسی بسیار زیبایی است. همچنین این محراب دارای چهار کتیبه می‌باشد.

در سمت راست این محراب، منبری قرار دارد که سال ساخت آن ذکر نشده و اطلاعاتی از آن در دست نیست اما زیباترین منبر منبت‌کاری شده موجود در کل بناست.

۳- بیت الشتاء عماد یا شبستان زمستانی

بنای شبستان زمستانی در پشت ایوان استاد، کنار شبستان الجایتو، به سبک رازی و به دستور سلطان محمد بن بایسنقر بن شاهرخ که در دوره تیموری حاکم اصفهان بود، ساخته شده است. طاق‌های این شبستان به‌صورت متقاطع می‌باشد زیرا این نوع طاق از خارج شدن حرارت داخل بنا جلوگیری می‌کند، به همین دلیل هوای  آن در تابستان‌ها خنک و در زمستان‌ها گرم بود. همچنین پشت‌بام‌های مسطحی را به وجود می‌آورد که اجازه می‌داد گاهی نماز صبحگاهی در آن برپا شود.

این شبستان همچون مدرسه مظفری ساخته شده‌ است و دارای ستون‌های بسیار قطور، قوس‌های مغولی و سقف‌های خیمه‌ای شکل است که در میان هر یک از چشمه طاق‌ها، قطعه سنگ مرمری وجود دارد که برای روشنایی بیشتر فضا و دریافت نور خورشید به کار رفته‌است. طول این شبستان ۵۰ متر و عرض آن ۲۵ متر است. ورودی شبستان در قسمت جنوبی ایوان غربی قرار دارد. این شبستان تزئین خاصی ندارد و با گچ پوشیده شده، اما به‌دلیل معماری خاصی که داراست، ویژگی‌های مهمی نسبت به دیگر شبستان‌های ایران دارد.

اطلاعات بازدید

اگر قصد دارید از مسجد جامع (عتیق یا جمعه) اصفهان دیدن فرمایید، اطلاعات زیر را بخوانید:

ساعات بازدید مسجد جامع اصفهان

ساعات بازدید از مسجد عتیق اصفهان همه‌روزه از ساعت ۹ الی ۱۱ و ۱۳ الی ۱۶:۳۰ می‌باشد.

شماره تماس مسجد جامع اصفهان

شماره تماس جهت کسب اطلاعات بیشتر: ۳۴۴۵۶۴۰۰-۰۳۱

بهای بلیط مسجد جامع اصفهان

قیمت بلیط برای بازدید از مسجد جامع اصفهان به ازای هر فرد ایرانی و برای بازدید تمامی قسمت‌ها در ابتدای سال ۱۳۹۹، ۵,۰۰۰ تومان بوده و این عدد برای افراد خارجی، مبلغ ۵۰,۰۰۰  تومان می‌باشد.

ثبت در آثار ملی ایران

مسجد تاریخی جامع یا عتیق اصفهان، در تاریخ ۱۵ دی‌ ۱۳۱۰ هجری شمسی با شماره ثبت ۹۵ در ردیف آثار ملی قرار گرفت.

ثبت در میراث جهانی یونسکو

همچنین این مسجد تاریخی و باارزش در سال ۲۰۱۲ میلادی و در سی و ششمین نشست این میراث، به شماره ۱۳۹۷ به ثبت یونسکو رسید.

آدرس مسجد جامع اصفهان

اصفهان، امام علی (ع)، خیابان علامه مجلسی